Pojava mučnine se obično vezuje za oboljenja digestivne cevi gastrointestinalnog trakta, međutim postoji čitav spektar kako sistemskih bolesti i patoloških poremećaja, tako i specifičnih i nespecifičnih oboljenja pojedinih organa i sistema organa, kod kojih pomenuti simptom može da bude u manjoj ili većoj meri izražen, kao i da bude propraćen pojavom pridruženih znakova i simptoma – kakvi su najčešće povraćanje, malaksalost, dehidracija, povišena temperatura, hladno preznojavanje i mnogi drugi.
Pojava mučnine kao simptoma nekog oboljenja ili stanja, u velikoj meri zavisi i od uzrasta pacijenata, pa su etiološki faktori koji dovode do pojave mučnine veoma različiti po svojoj učestalosti kod dece i kod odraslih.
Takozvana „normalna“ jutarnja mučnina, prisutna je najčešće u prvim mesecima trudnoće, i smatra se obično normalnom odnosno fiziološkom pojavom.
Takođe, u prvim mesecima trudnoće, fiziološka mučnina može biti posledica ili gastroenteritisa ili stanja stručno poznatog kao Hyperemesis gravidarum (koje karakterišu jače izražene mučnine, učestalija povraćanja u toku dana, i potencijalna dehidracija i kratkotrajni gubitak svesti), gde se ipak savetuje poseta i razgovor sa izabranim ginekologom, iako se kako je rečeno,ovakva stanja po pravilu ne smatraju patološkim odnosno bolesnim stanjima.
Uzroci mučnine
Oboljenja gastrointestinalnog trakta
Kako je već i napomenuto, mučnina kao simptom se najčešće javlja kod oboljenja ili patoloških stanja vezanih za digestivni trakt, i obično je (osim u slučaju regurgitacije nesvarene hrane, koja nije praćena mučninom), uz ovaj simptom prisutan i refleks povraćanja, abdominalni bolovi ili crevni grčevi i dijarejalni sindrom.
Najčešća oboljenja digestivne cevi kod kojih se javlja mučnina u želucu su:
– gastritis – predstavlja zapaljenski proces koji zahvata želudačnu sluznicu;
Među potencijalnim uzročnim faktorima pomenutog oštećenja sluznice, izdvajaju se endogeni (unutrašnji) činioci – kakvi su infekcije, toksini, poremećaji cirkulacije, infekcija bakterijom Helikobakter pilori, metabolički poremećaji u organizmu;
i egzogeni (spoljašnji) faktori, a u koje se ubrajaju – mehanički, hemijski, fizički, biološki činioci, stres i upotreba nekih lekova (pre svega NSAIL);
Podela gastritisa je izvršena prema toku na akutne i hronične, a njihova klinička slika i pošetak su takođe različiti.
Kod akutnog gastritisa, tegobe počinju najčešće naglo i to najčešće pojavom – gubitka apetita i osećaja nepodnošenja neke hrane (ili gađenje na hranu uopšte); mučninom i neprijatnim osećajem u ustima; bolovima u vidu žarenja, pečenja, „čupanja“ u predelu želuca i gornjeg dela stomaka, a koji se značajno pojačavaju nakon jela; kod akutnog gastritisa su redovna pridružena pojava povraćanje i proliv, koji pacijentu na neki način donose osećaj „olakšanja“; pored pomenutih manifestacija u akutnom gastritisu, veoma se često javlja i neprijatan zadah iz usta (foetor ex ore) i podrigivanje (Eructatio);
Hronični gastritis za razliku od akutnog, ima manje izražene tegobe, postepeniji početak, ali ga karakteriše infiltracija sluznice zapaljenskim ćelijama, limfocitima i plazmocitnim ćelijama.
– alimentarna intoksikacija – odnosno trovanje hranom – predstavlja dosta čest poremećaj, posebno u letnjim mesecima kada se u organizam unese hrana koja je zaražena nekim patogenim mikroorganizmima ili pak njihovim toksinima (bakterijama – Salmonelom, Šigelom, Clostridijom, Ešerihijom koli, Stafilokokom);
Kliničke manifestacije oboljenja zavise od količine unetih patogena, kao i od njihove virulencije, pa sa jedne strane simptomi mogu da budu potpuno odsutni (asimptomatski oblici oboljenja), dok se sa druge strane mogu javiti teže kliničke forme – praćene mučninom, povraćanjem, prolivom, pojavom povišene temperature; u nekim slučajevima može biti ugrožen i život pacijenta zbog nastanka teške dehidracije i razvoja hipovolemijskog šoka.
– ileus – intestinalna opstrukcija – po definiciji predstavlja prekid u prolasku crevnog sadržaja, bilo iz mehaničkih bilo iz „dinamskih“ razloga (pa postoje takozvani mehanički ileus (zbog crevne opstrukcije) i paralitički tj funkcionalni ileus (zbog paralize creva delovanjem lekova, ishemije, infekcija, sistemskih bolesti ili operacija), a koji dovodi do proširenja i rastezanja creva proksimalno od mesta zastoja hrane, gasa i/ili tečnosti;
Veoma je važno napomenuti, da ileus spada u grupu oboljenja koja ugrožava život pacijenta, i ukoliko se na vreme ne dijagnostikuje i ne leči može da se završi letalno;
Klinička slika ileusa, bez obzira na njegovu formu, obuhvata – mučninu i povraćanje (sa gubitkom tečnosti i elektrolita, te mogućim nastankom dehidracije); bolove u abdomenu u obliku crevnih kolika tj grčeva; opstipaciju i meteorizam (prisustvo gasova u cravima); nadimanje i distenzija (rastezanje) stomaka; štucanje i nekada dispnea i simptomatske komplikacije od strane susednih i/ili udaljenih organa
– enteritisi – infektivna i zapaljenska oboljenja crevne sluznice – izazvani su bilo virusnim bilo bakterijskim i parazitarnim patogenim mikroorganizmima, odnosno njihovim toksinima, a koji dovode do zapaljenskih promena na crevnoj sluznici i posledičnih poremećaja u varenju hrane i apsorpciji hranljivih materija;
Klinička slika enteritisa se odlikuje pojavom tipičnih gastrointestinalnih tegoba – mučninom i povraćanjem; dijarejalnim sindromom; bolovima u stomaku (bilo u formi grčeva, bilo difuznim bolom zbog širenja zapaljenja na peritoneum; pojavoma gasova u crevima, gubitkom apetita i gubitkom u telesnoj težini.
– akutni apendicitis – pored tipične kliničke slike koja odlikuje zapaljenje crvuljka tj apendixa slepog creva, a koja podrazumeva – pojavu jakih bolova u donjem desnom ilijačnom predelu i pojavu jake bolne osetljivosti takozvane Mc-Barneove tačke;veoma čest nalaz kod akutnog zapaljenja slepog creva je i mučnina koja je praćena povraćanjem i bolom u epigastričnom predelu ili iza grudne kosti (pa se zato bolest često može pomešati sa dijagnozom gastritisa ili angine pectoris)
– akutni pankreatitis – predstavlja jedno od najtežih oboljenja u kliničkoj praksi i nastaje kao posledica „autodigestije“ odnosno samosvarivanja pankreasa sopstvenim aktiviranim enzimima;
najpre dolazi do aktivacije tripsina (iz tripsinogena), koji zatim sukcesivno aktivira i ostale proenzime i dovodi do nastanka zapaljenja, a koje potom vodi do potpune destrukcije egzokrinog pankreasa;
Kao potencijalni uzroci aktivacije pankreasnih enzima unutar samog organa (a koji se normalno nalaze u formi prekursora tj proenzima, i aktiviraju se fiziološki tek nakon svog izlučivanja u dvanaestopalačno crevo, a u koje ulaze zajedno sa bilijarnim sokovima, preko otvora tj Odijevog sfinktera), navode se – alkoholizam; prekomerna upotreba lekova (posebno iz grupe diuretika i sulfonamida); refluks žuči zbog opstrukcije žučnih vodova putem bilijarnih kamenaca; povišeni trigliceridi u krvi; povišen nivo kalcijuma u krvi i patogeni infektivni faktori (virusi i bakterije);
Klinička slika akutnog pankreatitisa obuhvata – mučninu; povraćanje; meteorizam (pojava gasova u crevima); kao i veoma jak i tipičan bol, koji je u vidu „stezanja kaiša“ i shodno tome se naziva još i pojasni bol (po karakteru ovaj tip bola je veoma oštar, probadajući i veoma često je pacijent prinuđen da zauzme položaj „nagnutosti unapred“, kako bi se u izvesnoj meri intenzitet bola umanjio)
– gastroezofagealni refluks (GERD) – predstavlja poremećaj koji je posledica refluksa (regurgitacije tj vraćanja), želudačnog acido-peptičnog sadržaja i/ili bilijarno-duodenalnog žučnog sadržaja u donji deo tj donju 1/3 jednjaka; posledica GERD-a je hemijski izazvan ezofagitis (zapaljenje sluzokože jednjaka;
Klinička slika ovog veoma ozbiljnog oboljenja, pored mučnine i takozvanog „projektilnog“ povraćanja (povraćanje u mlazu koje nastaje naglo), obuhvata i otežano gutanje hrane, pojavu gorušice i povraćanje krvi, a ukoliko postoje erozije ili plitke ulceracije na sluznici jednjaka (hematemeza);
nekada se u slučaju GERD-a, javlja samo regurgitacija nesvarenog sadržaja u usnu duplju (a regurgitacija nikada nije praćena mučninom kao prethodećim simptomom)
– ulkusna bolest želuca i duodenuma – nastaje kao posledica poremećaja ravnoteže između agresivnih i odbrambenih činilaca žeudačne i duodenalne sluznice; kada preovlada hipersekrecija hlorovodonične kiseline i pepsina i odbrambeni mehanizmi sluzokože postanu nedovoljni, nastaje ulkusna bolest, koja spada u grupu hroničnih oboljenja, koje ima veliku sklonost ka recidivima;
Ulkusna bolest duodenuma, češća je od istoimene bolesti želuca oko 3-4 puta, a u najvećem procentu slučajeva ( u čak ≥ 95%), lokalizuje se u proširenom delu dvanaestopalačnog creva ili takozvanom bulbusu, a kao ranica na sluzokoži koja je veličine oko 1 cm ili veća, a različite je dubine (od veoma plitke forme, pa sve do one koja zahvata sve slojeve crevnog zida i dovodi do posledične perforacije);
Klinička slika duodenalnog ulkusa je kod 50% pacijenata bez ikakvih znakova i simptoma (asimptomatska bolest, po pravilu lakše forme oboljenja); kod druge polovine pacijenata, glavne manifestacije oboljenja su – mučnina i gorušica; gađenje i nagon na povraćanje; veoma jak bol u predelu centralnog dela stomaka i desno u epigastrijumu (bol ispod desnog rebarnog luka), koji nastaje obično 2-3h nakon obroka ili pak u toku noći;
ukoliko dođe do neke od komplikacija duodenalnog ulkusa (kakve su penetracija, krvarenje, perforacija i pilorusna opstrukcija), pored promene u karakteru bola, mogu takođe da se jave i generalizovani peritonitis (praćen bolom koji je difuzan tj zahvata ceo stomak); povraćanje krvi i anemija.
Ulkus želuca predstavlja duboko oštećenje želudačne sluznice, koje najverovatnije nastaje kao posledica prethodnog oštećenja odbrambenih mukoznih činilaca (pušenje, alkohol, upotreba NSAIL, Helikobakter pilori infekcija), pa i veoma male količine HCl i pepsina deluju veoma potentno, i stvaraju dosta duboke ulceracije (kod želudačnog ulkusa je kliničkim studijama dokazana smanjena ili odsutna sekrecija HCl – hipo/ahlorhidrija);
Ulkus želuca je lokalizovan najčešće na maloj krivini i većih je dimenzija i dublji je od duodenalnog ulkusa; ako je ulkus na želucu veoma dubok i dimenzije su mu ≥ 3cm, veoma je sumnjiv na maligno oboljenje tj na nastanak karcinoma želuca;
Klinički se ulkus želuca ispoljava – mučninom, nagonom na povraćanje, gađenjem na hranu, gubitkom apetita i telesne mase, kao i veoma jakim bolom u epigastričnom predelu, koji se pojačava nakon obroka (bol ne prestaje nakon unošenja hrane).
Bolesti jetre i bubrega kod kojih se javlja mučnina kao klinički simptom
– hepatitisi – zapaljenska oboljenja jetre, koja po toku mogu da budu akutna ili hronična, a prema etiologiji virusna (hepatitis A, B, C, D i E), medikamentna (hloroform, purinska jedinjenja) i toksična (endogeni ili egzogeni toksini);
– akutni holecistitis;
– bubrežne (renalne) kolike – kod prisustva kamena ili peska u bubregu;
– infekcije urinarnog trakta
Metaboličke i endokrine bolesti praćene mučninom
– diabetska ketoacidoza (DKA) – kao akutna komplikacija šećerne bolesti – odlikuje se pored tipičnih manifestacija šećerne bolesti (poliurija, polifagija i poolidipsija) i pojavom mučnine i povraćanja, koji su praćeni bolovima u trbuhu, a koji nastaju kao posledica metaboličke acidoze i takozvane ketonemije (porast koncentracije ketonskih tela u serumu obolelih).
– hipertireoza – prekomerna sinteza i sekrecija hormona štitne žlezde (oboljenje koje je mnogo poznatije pod nazivom Grejvs-Bazedovljeva bolest, a koja se u suštini i smatra glavnim uzrokom ali i osnovnom posledicom prekomernog stvaranja, lučenja i delovanja tiroidnih hormona), pored ostalih simptoma kakvi su – nervoza; prekomerno znojenje (posebno dlanova na rukama); tahikardija (ubrzan rad srca tj povećana srčana frekvenca ili broj otkucaja u minuti); palpitacije (uzlupanost srca); hipertenzija (povišen arterijski krvni pritisak); orbitopatije i egzoftalmus (izbuljenost očiju); nesanica; konfuznost; stalni umor i malaksalost; pojačanje apetita (želje za hranom) uz istovremeni gubitak telesne mase i mnoge druge manifestacije oboljenja, uvek je praćena i gastrointestinalnim ispoljavanjima, a kakve su mučnina (sa ili bez povraćanja), abdominalni bolovi i učestale prolivaste stolice.
Neurološka oboljenja koja su praćena pojavom mučnine kao kliničkog simptoma
- cerebrovaskulne bolesti (CVB) – hemoragični i/ili ishemični moždani udar (šlog);
- infekcije moždanih ovojnica – meningitisi – praćeni glavoboljom; ukočenim vratom; mučninom; povraćanjem i pozitivnim meningealnim znacima;
- infekcije moždanog parenhima – encefalitisi;
- porast intrakranijalnog pritiska – različitog uzroka (tumor mozga, hematom na mozgu) – praćen nastankom glavobolje; mučnine ; nagona na povraćanje i pojavom dvoslika;
- povrede glave – trauma CNS-a;
- glavobolje – migrena (sa aurom) i tenziona glavobolja;
- kinetoza – bolest vožnje (udružena pojava takozvanog rotatornog nistagmusa);
- zapaljenje struktura unutrašnjeg uva – labirintitis;
- tumor nervus stato-akustikusa (VIII kranijalni nerv) – poremećaj čula sluha i ravnoteže
Primarne i sekundarne maligne bolesti praćene mučninom
Mučnina koja je veoma izražena i praćena gađenjem na hranu, nemogućnošću uzimanja hrane per oralnim putem, izrazito brz gubitak telesne mase uz pridružene simptome dehidracije i razvoja šoknog stanja – obično su samo neki od pokazatelja stanja koje se naziva kancerska kaheksija.
Takođe, mučninom veoma često mogu da budu praćene i dijagnostičke i terapijske metode koje se koriste kod utvrđivanja postojanja ili pak za lečenje malignih oboljenja (kao radioterapija i hemioterapija).
